Üzüm ve incir: Amos’un tarlaları

Fatih Onur*

İnsanın tabiat üzerindeki en büyük tasarruflarından bir adedini tarım aracılığıyla gerçekleştirmiş olduğu bir gerçek. Tarımın insan hayatındaki varoluşu, göçebe ömürden yerleşik hayata geçişin de tesiriyle tabiatın sunduğu yiyeceklerin artık yetmediği, temel yiyecek temininin zorlaştığı ya da depolama yapma gereksinimi ile şekillenen çok uzun bir süreç. Daha sonraki periyotlarda de arazi sahipliği, çalışma olgusu ve ekonomik dönüşüm süreçleri çerçevesinde ziraî üretim gitgide arttı. Hasebiyle tarım, bilhassa sanayileşme öncesinde gerek yiyecek sağlama gerekse ekonomik açıdan en değerli ögelerden biri olarak toplumdaki yerini her vakit korudu.

Hayvancılık da tarım kadar kıymetli öbür bir geçim ve iktisat kaynağıydı ve tarımla paralel bir halde gelişti. Bilhassa yerleşik toplumlar için hayati ehemmiyet taşıyan tarım, coğrafik ve fiziki şartlara uygun olarak çok çeşitli eserlerle ve değişik biçimlerde yapılabiliyordu. Buğday, arpa, çavdar, nohut, mercimek üzere temel besinler en erken tarım eserleri ortasında yer aldı. Fasulye çeşitleri, soğan ve sarımsak üzere kök bitkiler ile zeytin, üzüm, elma, bostan ve incir yetiştiriciliği de tarımda epey yaygındı. Bunlar ve bu yazıda ismi geçmeyen sayısız eserin yetiştirilmesi ve ekonomik döngüye katılabilmesi için çeşitli periyotlarda resmi düzenlemeler yapıldı.

TARLA KİRALAMA SÖZLEŞMELERİ

Bu düzenlemelerin en değişik örneği, antik devirde Rodos’un Anadolu yakasındaki Rhodos Peraia’sında, günümüzde ise Marmaris’in yaklaşık 4 km güneybatısında Hisarburnu’nda yer alan Amos kentinde ele geçen bir yazıt kümesi aracılığıyla elimize ulaştı. Bu yazıtların aktardığı tarla kiralama kontratları, Rodos’un tarım iktisadını döndürdüğü sistemlerden bir tanesi için hoş bir örnek oluşturur.

1948-1950 yılları ortasında, Bozburun Yarımadası’ndaki seyahatleri esnasında Marmaris etrafındaki bölgeyi araştıran G. E. Bean, Amos Antik Kenti’nde her iki yüzünde de yazıtlar olan stel kesimleri buldu. Bu kesimleri bir ortaya getirerek üç farklı mukavele metni elde eden Bean’in yayınından sonra husus üzerine pek çok yorum yapıldı. 2001 yılında yani yaklaşık 50 yıl sonra, jandarma tarafından el konularak Marmaris Müzesi’ne teslim edilen yeni bir modül bu kümeye eklendi. Günümüzde Amos’ta devam eden sistematik hafriyat çalışmaları aracılığıyla bu istikamette daha fazla bilgi geleceğine kuşku yok.

TARIM FAALİYETLERİ İÇİN KURALLAR

Muhtemelen kent içindeki Apollon Samnaios tapınak alanına dikilmiş olan yazıtlar, MÖ 3. yüzyıl sonlarına tarihlenir. Yazıtlar tekrar birebir tapınağa ilişkin olan topraklardaki tarım faaliyetlerinin ne formda sürdürülmesi gerektiğine dair ayrıntı kurallar sunarlar. Metinlerden tama yakın bir yazıtın içinden seçilen sadeleştirilmiş ve kolaylaştırılmış bir kısmının Türkçe çevirisi şu haldedir:

… [filanca kişi] elli yıllığına, yıllık iki yüz kırk drahmi karşılığında tarlayı kiraladı, Thymokhares oğlu Kharidamos buna kefildir; kiracı kirayı her yıl Panamos ayında, görevlilere (hieromnamones) ve Amos Birliği’ne ödesin; ödemezse, geçen her bir ay başına otuz drahmi ceza eklensin; Cezayı ödemede Kent (Rodos) yönetiminden kaynaklı bir gecikme oluşursa ardından belirlenen mühlet içinde cezayı görevlilere ve Amos Birliği’ne ödesin; ödemezse onda biri eklenerek bir sonraki altı ay içerisinde ödemesine müsaade verilsin; Şayet bunu da ödemezse, görevlilere ve Amos Birliği’ne kiranın bir buçuk katını ödesin ve tarlayı terk etsin; vazifeliler tarlayı bir sonraki ay meclis huzurunda, bir evvelkiyle birebir mukaveleye nazaran Amoslular ortasından en yüksek teklifi verene kiralasın; kirayı ödemeyen bireye, rastgele bir mazeretle tarlayı kiralamasına müsaade verilmesin; Şayet ödemede bir açık çıkarsa, daha evvel kiralayan kişi bu açığı görevlilere ve Amos Birliği’ne geri ödesin; tarla içerisine üçten az olmamak üzere binalar inşa etsin; her birinin uzunluğu yirmi beş ayaktan (yak. 7,5 m) ve genişliği yirmi ayaktan (yak. 6 m) az olmasın; kira bedelinin her bir mina’sı (para ölçüsü: 100 drakhme) için asma ve incir dikecektir. Her bir incir fidesi için, aralıkları kırk ayaktan (yak. 12 m) az olmamak üzere, dört ayaktan (yak. 1,2 m) az olmayan bir derinliğe kadar kazarak kırk incir ağacı ve üç ayak (yak. 90 cm) derinliğe kadar kazarak bin asma diksin, asma fidelerinin ortasına altı ayaktan (yak. 1,8 m) az olmayan bir aralık bıraksın … şayet mukaveleye muhalif olarak kereste keserse, bu keresteler yerinde kalsın; tarladan hayvan yemi, sap, saman ve gübre almasın; şayet alırsa, aldığı her bir şey için her yıl görevlilere ve Amos Birliği’ne iki yüz drahmi ödesin; kiralayan kişinin kiralanan tarlaya meyyit gömmesine müsaade yoktur; aksi durumda, görevlilere ve Amos Birliği’ne yüz drahmi gümüş ödesin ve ölüyü tarladan çıkarsın; tıpkı kontrata nazaran tarlayı Amoslular ortasından dileyen bir bireye devredebilir; şayet devredecek olursa, vazifeliler kalan mühlet için tıpkı koşullarda bir kontrat hazırlasınlar ve devralan kişi görevlilerin uygunluğunu incelemesi için muteber kefiller belirlesin; kefiller uygun bulunduğunda, devralan kişi ile bir kontrat yapılsın; kutsal alandaki stele bu zaman kısmı da eklensin; buraya devralanın ve tüm kefillerin isimleri ve dönem tarihi yazılsın…

Kiralama işlemi Amos Birliği ve Rodos’a has vazifeliler olan hieromnamones (kutsal koruyucular) tarafından ortak bir formda yapılırdı. Kontrat 50 yıllıktı. Kiralayan kişi kefil getirir, bu kefiller vazifeliler tarafından incelenir ve onay sonrası kira süreçleri başlatılırdı. Kira ölçüsü metinlere nazaran yıllık 240 drahmi civarındaydı ve bu ölçü belirlenen vakitte tek seferde ödeniyordu. Ödenmeyen kira ölçülerine gecikilen her ay için 30 drahmi faiz geliyordu. Kiracı bunu da ödeyemezse tarla ile bağlantısı kesiliyor ve 20 bin drahmi cezaya çarptırılıyordu. Kiracı ayrıntılı talimatlar uyarınca ekimini ve dikimini yapardı.

ÜZÜM VE İNCİR

Arazilerin büyük bir kısmının üzüm, bunun yanı sıra da incir yetiştiriciliği için kullanıldığını, üzüm ve incir fidelerinin bulundukları arazi tipine nazaran ne derinlikte ve sıklıkta dikileceği üzere bilgileri içeren yazıtlar işin ciddiyetini gösterir.

Temel hedef üzüm münasebetiyle şarap üretimi olmakla birlikte incir üzere başka eserlerin de yetiştirilmesi toprağın muhakkak düzeydeki verimliliğini hasebiyle üzüm kalitesini korumaktı. Tarla içerisinde dikilen her bir eser tipinin tarla boyutuna nazaran aşikâr bir oranı bulunuyordu. Bununla birlikte metinlerden anlaşıldığı üzere alanın düzlük ya da yamaç olmasına bağlı olarak ölçülerin değiştiği de gözlenir. Örneğin yamaçlarda yaklaşık 1440 metrekarelik bir tarlaya bin tane asma fidesi dikilirken düzlük alandaki 2430 metrekarelik bir tarlaya bin asma fidesi dikilmekteydi. Buna nazaran günümüz hesabıyla 1 hektarlık alana, düzlük ya da yamaç olmasına nazaran, 4 bin 100 – 7 bin ortasında üzüm asması dikildiğini düşünebiliriz. Bunların ortasına dikilen ortalama 40 incir ağacının her birisi de yaklaşık 144 metrekarelik bir alanı kaplıyordu. Arazi içerisine çiftçiler mesken ve depolar da yapardı. Bu binaların ne ölçüde olacağına dair bilgiler de verilmişti. Binalar yapılıp fide ve fidanlar dikildiğinde kontratın kıymetli bir basamağı tamamlanmış oluyordu.

TARLALARA ÖZEL KURALLAR

Eğer bu basamağa kadar tüm süreçler düzgün bir formda yapılıp kira ölçüleri tertipli bir biçimde ödenmişse kefillerin ismi stellerden siliniyor ve kalan yıllar için kontrat yenileniyordu. Her ne kadar kefaletin kaldırılması riskli üzere görünse de kiracının bu kademeye kadar gelmesi ve bu süreç boyunca işini düzgün yapması için büyük bir motivasyon kaynağı olmaktaydı. Kiracılar genel yolları ve ötesini işgal edemezler ya da bu yollara ziyan veremezlerdi. Bunun cezası 3 bin drahmi kadardı. Ayrıyeten kiracılar tarla içerisinde muhtaçlığı olabilecek asma çubuklarını temin etmek dışında tarladan kereste kullanamazlardı. Bunun cezası da 3 bin drahmiydi. Tarladan hayvan yemi, sap, saman ve gübre taşınamazdı, bu da 200 drahmi cezaya tabiydi. Tarlaya defin yapmak yasaktı, yapana 100 drahmi ceza kesiliyordu. Kiracı istediği rastgele bir periyot, tarlayı bir diğer Amoslu’ya devredebilir, bu durumda kiralayan ve kiracı ortasında yeni bir mukavele hazırlanırdı. Mevcut kefiller de çekilmişlerse kiracı yeni kefiller getirmeliydi. Bu yeni kontrat, varsa yeni isimlerle birlikte, ilgili stellere ekleniyor ya da ayrıyeten kaydediliyordu. Bu süreçte kiracı rastgele bir halde ceza almış ve altı ay içinde ödememişse 20 bin drahmi ek ceza alıyor ve tarlayı terk etmek durumunda kalıyordu. Kontrat sona erdiğinde kiracı tarladan belirtildiği biçimde çekilmek üzere yapmış olduğu binaları, asma çubuklarını, 10 yaş üstündeki tüm ağaçları sağlam, canlı ve kullanılabilir bir biçimde teslim etmek durumundaydı. Eldeki metinlerden kiralayanların da Amoslu olduğu, Amosluların süreçlerin yürütülmesinde direkt Rodos’a karşı sorumlu olduğu ve kelam konusu yerlerin Apollon Samnaios tapınağına ilişkin olduğunu anlıyoruz. Rodos’un direkt kendi ada topraklarında görülmeyen ancak Amos’ta, hasebiyle Peraia’da görevlendirdiği kutsal koruyucular da bu dini içeriği yansıtır.

MÖ 4. yüzyılın sonlarında yaşayan Aiskhines, Rodos Peraia’sına ziyarette bulunduğu devirlerde Amos’tan aldığı mülklerden, kentin zeytinliklerinden, bağlarından ve geniş ekim alanlarının kiralanmasından bahseder. Amos metinleri kent içerisinde, muhtemelen kutsal alan hudutları içerisinde bulunmuş olmakla birlikte bahsedilen yerler kent merkezi dışında bir yerdeydi.

RODOS ŞARABININ UYGUNLAŞTIRICI ÖZELLİĞİ

Antik kaynaklar, üzüm yetiştirmek için ne kuru ne de çok nemli toprakları tavsiye eder. Çağdaş araştırmalar, metal toksisitesi olan toprakların üzüm için uygun olmadığını, tuz içeriği fazla olan toprakların da üzüm kalitesini düşürdüğünü belirtir. Ayrıyeten hava şartları açısından alanın çok soğuk ya da kavurucu sıcaklıkta olmaması, ılık ve kuru bir bölgede olması gerekir. Amos yazıtlarında bahsi geçen yerlerin nerede olabileceğine dair de çeşitli fikirler mevcuttur. Kestirimler ortasında Marmaris’in çabucak güneyinde yer alan İçmeler/ Gölenye düzlüğü, Amos’un çabucak kuzeyindeki Turunç ve kentin çabucak güneyindeki Kumlubük yer alır. 2013 yılında yapılmış bir araştırma, yerlerin, metinlerde belirtilen süreçlerin vaktinde yapılabilmesi için kente uzak olmaması gerektiğini, bunun tıpkı vakitte üzümün taşınması esnasında oksitlenme ve ziyan görme risklerine karşı da tedbir olacağını belirtiyor. Araştırma tıpkı vakitte topografik ve topraksal tespitlerle birlikte hem yamaç hem de düzlük içermesi gereken bu toprakların çok büyük ihtimalle Kumlubük düzlüğünde olması gerektiği sonucuna varmakta. Bu toprakların her birinin yaklaşık 4-5 hektarlık bir alanı kapsadığı, bunun da yaklaşık 40- 50 kiracı ile yürütülebileceği düşünülür. Kumlubük bu manada yaklaşık 200 hektarlık bir alana sahiptir. Lakin bu sayılar ve yer kesin olmamakla birlikte, kent ve etrafında yapılacak araştırmalarla daha bariz bir hale gelebilir.

Tüm bu sistem, Rodos şaraplarının ticari pahasını korumak üzere ekonomik hedeflere hizmet ederdi. Her ne kadar Rodos şarabı, Lesbos (Midilli) ve Khios (Sakız) üzere uygun şaraplara nazaran daha kalitesiz olsa da fiyat uygunluğu ve özel lezzeti ile epeyce geniş bir coğrafyada ziyadesiyle tercih edilirdi. Antik kaynaklarda, Rodos şarabının güzelleştirici özelliklerinden ve içine katılan bir modül deniz suyundan bahsedilir. Rodos amphoralarına ilişkin kesimlerin bilhassa amphora mühürlerinin Akdeniz’in yanı sıra Karadeniz’e hatta Basra Körfezi’ne ve Güney Hindistan’a kadar yayılımına dair arkeolojik ispatlar bu şarapların temelde ihraç edildiğini gösterir.

İNCİRİN ÖNEMİ

İncir ise tarih boyunca üzümle birlikte anılan ve yetiştirilen, insanlığın işlediği en eski eserlerden biridir. Tabiatta yabani formda bulunan incirin en âlâ cinsleri insan tarafından yetiştirilir. Yaratılış kıssasına nazaran Âdem ve Havva’nın cinsel organlarını örtmek için incir yaprağını kullanmışlardı. Hatta birtakım yorumcular Cennet Bahçesi’nde olduğu belirtilen ve Âdem ile Havva’nın kovulmasına neden olan Bilgi Ağacı’nın incir ağacı olduğunu düşünür. Bu nedenle de kimi yorumcular bu ağaca “baştan çıkarıcı”, “günaha çağıran” taraflarına izafeten “pişmanlık ağacı” da derler.

Tabii ki bu noktada incirin yüksek bir afrodizyak tesiri olduğunu da hatırlatmakta yarar var. Kimi yorumcular Nuh’un gemisine üzümün yanı sıra incir fideleri almış olması gerektiğini düşünürler ve Eski Ahit’te pek çok yerde üzüm-incir ikilisi anılarak “Kendi asması ve incir ağacı altında özgürce oturmak” tabiri çok kez kullanılır. George Washington da Amerika’nın kuruluş evrelerinde özgürlüğe atfen bu ikiliyi söylev ve mektuplarında emsal formda kullanmıştı. Örneğin 1783 yılında J. Armstrong’a yazdığı bir mektupta şöyle der:

Kendi asma kollarımızın ve incir ağaçlarımızın altında oturduktan sonra takdiri ilahi müsaade verirse, kaç memnun yıllara kavuşmak için sıhhatinizin ve ruhunuzun yerinde olmasını dilerim.

Kuran’da da yaratılış ile ilgili bir ayette incir üzerine yemin edilir ve İslami gelenekte incirin cennetten geldiğine dair kayıtlar mevcuttur. Öte yandan, günümüzde bizlerin de “ocağına incir ağacı dikmek” tabirini kullanmamız tahminen enteresan bir tesadüf olarak alınabilir. Bu sözün açıklaması çoğunlukla incir ağacının süratli yayılımı ve güçlü kökleri ile bulunduğu yerin tabanını sarmalamasıdır.

Doğu Akdeniz ve Mezopotamya’da da üzüm ve incir yan yana yetiştirilirdi. Bunların yanı sıra zeytin de epey kıymetli olup bu üçü Akdeniz etrafındaki insanların en temel gıdalarıydı. Eski Mısır evraklarında de rastlanan ve Batı Asya kökenli olduğu düşünülen meyvenin elden ele dolaşarak tohumlarının tüm Akdeniz etrafına yayıldığı düşünülür. İncir, bilhassa kurutulmuş olarak çeşitli biçimlerde uzun müddet korunabilen, hayli besleyici ve kolay elde edilebilen bir meyveydi. Amos’un da içerisinde olduğu Karya Bölgesi’nin incirleri yenilebilen en güzel incir tipini temsil etmekteydi. Türkiye’de günümüzde incirin en fazla üretildiği bölge Aydın-Muğla sonlarındadır, Karya ve Likya boyunca uygun incir ziyadesiyle bulunabilir. Tüm bunlar bir yana incir ağaçlarının asma tarlalarında olmasının epey fonksiyonel ve anlaşılır bir yanı var aslında: Üzüme ziyan verebilecek sinekler ve kuşların dikkatini dağıtmak! İncirin içerisindeki öz, bu hayvanları direkt kendi üzerine çeker, böylece de üzümler bu tehlikeden uzak tutulmuş olur. Bu kadim bilginin, günümüzde asma bahçelerinde ya da zeytinliklerde misal gayeyle dikilen incir ağaçlarında varlığını sürdürdüğünü görebilirsiniz. Üzüm, zeytin ve incir tıpkı periyotta temmuz-ağustos aylarında olgunlaşmaya başlar ve başka ikisinin meyvelerinin incir aracılığıyla korunması sağlanır.

Günümüzde Marmaris’ten Amos’a gerçek ilerlediğinizde yol uzunluğunda yanmış dağ yamaçları görüp derin bir hüzne kapıldıktan sonra bahsi geçen düzlük kısımlarda çok az tarım yapıldığını, buraların çoğunlukla yazlıklar, siteler ve tatil tesisleri ile işgal edilmiş olduğunu görürsünüz. Hatta o denli yapılaşmalar vardır ki tüm bir koyu işgal etmiştir. Yazıtlarda anlatılan o tarım bolluğunun yerine neredeyse her tarafı kaplayan yapılaşmayı görmek içinizi burkar ve tarımın can çekişmesini, geri dönüşü neredeyse imkansız bir halde yaralanmış doğayı hüzünle seyredersiniz…

*Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Bölümü

Bir yanıt yazın Yanıtı iptal et